संभाजीराजे छत्रपतींची माहिती यांनी रायगड किल्ल्यावर उत्खननात ‘यंत्रराज’ हे प्राचीन खगोलशास्त्रीय उपकरण सापडल्याची माहिती दिली. हा ऐतिहासिक ठेवा रायगडाच्या स्थापनेचा पुरावा मानला जात आहे.
सायली मेमाणे,
पुणे : २ जून २०२५ : संभाजीराजे छत्रपतींची यांनी नुकतेच जाहीर केले की रायगड किल्ल्यावर उत्खननाच्या दरम्यान एक दुर्मीळ खगोलशास्त्रीय उपकरण ‘यंत्रराज’ सापडले आहे. या शोधामुळे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील स्थापत्यशास्त्रात विज्ञानाचा वापर झाल्याची ठोस शक्यता उभी राहिली आहे.
रायगड हा केवळ किल्ला नाही, तर तो एक संपूर्ण नियोजित राजनगरी होती. या संदर्भात सापडलेले यंत्रराज (Astrolabe) हे उपकरण दिशा मोजण्यासाठी आणि आकाशीय गणनांसाठी वापरले जात असे. प्राचीन भारतातही खगोलशास्त्र हे गडकोट रचनेचा एक महत्त्वाचा भाग मानले जात होते. याचा हा प्रत्यक्ष पुरावा असू शकतो.
सदर उपकरण सापडलेले क्षेत्र म्हणजे कुशावर्त तलावाजवळील उत्खनन क्षेत्र, जिथे यापूर्वी अनेक शिवकालीन वास्तूंचे अवशेष आढळले आहेत. यंत्रराजवर सापडलेली चिन्हे — उदा. उत्तर-दक्षिण दर्शवणाऱ्या अक्षरांची कोरीव काम, हे त्या युगातील तंत्रज्ञानाची प्रगल्भता अधोरेखित करते.
संभाजीराजे छत्रपती यांच्या म्हणण्यानुसार, हा शोध रायगडाच्या इतिहासाला नवा दृष्टिकोन देईल. त्यांनी असेही सुचवले की, खगोलशास्त्राचा वापर करून रायगडाचे स्थान, रचना व रक्षणव्यवस्था आखली गेली असावी.
इतिहास संशोधकांसाठी हे उपकरण अभ्यासाची एक मौल्यवान संधी आहे. यातून त्या काळातील खगोलशास्त्रीय परंपरा, युद्धनीतीतील विज्ञानाचे स्थान आणि वास्तुशास्त्र यांचे परस्पर संबंध उलगडू शकतात.